Türk Dil Bilgini Kaşgarlı Mahmut Kimdir?

XI. yy. yaşayan Türk dil bilginidir. Divan-ı Lügat-it Türk adlı eseriyle ünlüdür. Karahanlılar soyundandır. 1072 yılında yazmaya başladığı eserini 1074 yılında tamamlayarak Bağdat’ta Abbasi Halifesi El’Muktebi Billâh’a sunmuştur. El yazması tek kopyası Fatih Millet Kütüphanesindeki eser 1910 yılında bulundu. 1915-1917 yıllarında öğretmen Kilisli Rifat Efendinin çevirisi üç, Besim Atalay’ın çevirisi ise beş cilt olarak basıldı.

Mahmut Kaşgari eski kitaplarda adı geçen ve Kaşgar’da doğmuş olan Mahmut’un hayatı üzerine pek az bilgi vardır. Ama bütün Türk illerini gezdiği ve altı bölümde topladığı Türk lehçelerini doğu-batı lehçeleri diye gruplandırdığı eserine yaz­dığı önsözden anlaşılmaktadır. Mahmut, bu seyahat­lerini tamamladıktan sonra Maveraünnehir’den çık­mış ve Bağdat’a kadar gelerek Abbasi sarayında ken­disine gösterilen itibara karşılık, Türkçe öğrenmek isteyen Araplar için sözlük hazırlamağa başlamış­tır. O çağlarda Araplar, din yoluyla Asya içlerine doğru otoritelerini genişletiyorlardı. Buna karşılık, Müslümanlığı kabul edeli henüz yüzyıl bile olmayan Türkler, silâhları, asker ve ilim güçleriyle bu kabul ettikleri dinin yayılmasına yardımcı olmaktaydılar, işte Kaşgarlı Mahmut, Türk ülkelerinde başarılı ol­maları ve beraber çalıştıkları Türklerle anlaşabilmeleri için o zamanın Arapçasından çok daha zengin ve renkli olan kendi ana dilini Araplara öğretmek için eserini meydana getirmiştir.

Divân ü Lûgat-it-Türk, bir önsözle sözlük kıs­mından meydana gelmiştir. Önsözde yazar Türk di­linin tarifini, lehçelerinin özelliklerini sayar ve dil­bilgisi kurallarını, Arapçadakilere kıyasla gösterip tespit eder. Ana dilinin Arapcadan çok üstün oldu­ğunu söyler ve örnekler verir. Bu arada, o bilgileri nasıl elde ettiğini, nasıl bütün memleketleri gezip dolaştığını da anlatır.

İkinci, yani sözlük bölümü, Türkçe kelimelerin Arapça izahlarını kapsar. Bu sebeple, eser, Arapça yazılmış bir Türkçe sözlüktür. Ya da Türkçeden Arapçaya yazılmış sözlüktür. Arapça dilbilgisindeki şekillerine gö­re sıralanmış 7500’den fazla kelime hakkında açık­lama yapılmıştır.

Büyük bilgin bu açıklamaları yaparken kelime­lerin nerelerde ve hangi anlamlarda kullanıldığını göstermiştir. Bu esere ve onu izleyen başka eser­lere kadar yazılı edebiyat örneklerimiz bilinmediği için, daha önceki yüzyıllara ait sözlü edebiyat ör­neklerini Kaşgarlı’nın kitabından öğrenmekteyiz. Sagu denilen ağıtlar, koşuk dediği koşmalar, sav de­diği atasözleri ve nazım şekillerinden başka verdiği destan örneklerine bakarak meselâ Alp Ertunğa adın­daki destanlaşmış kahramanın varlığını da yine Di­van ü Lûgat-it-Türk’ten öğrenmiş bulunuyoruz. Bu sebeplerden dolayı Kaşgarlı Mahmut’un Divan ü Lûgat-it-Türk’ü hem dil, hem edebiyat, hem toplum ve sosyoloji tarihimiz bakımından çok önemli bel­geleri toplayan bir kaynaktır.

Ancak bu kaynak 1910 yılına kadar bilinmiyor­du. Gerçi Kâtip Çelebi’nin «Keşfüzzünun» adlı bib­liyografyasında Kaşgarlı Mahmut’tan da sözedilmiştir. Ama bu bilgi çok sınırlıdır. Vanizade Nazif Paşa’nın yakınlarından bir hanım, 1910’da İstanbul’da­ki Sahaflar Çarşısı’nda dolaşırken bu dev eseri tozlu raflarda bulmuş, satın almak istemiştir. Elindeki ga­nimetin kadrini ancak o zaman anlayan kitapçı 25 al­tına kadar fiyatı yükseltmiş, hanım da bunu alamamıştır. Ama işi Maarif Nezareti’ne duyurmuştur. «Ne idüğü belirsiz bir kitaba avuç dolusu altun verilemeyeceği» gerekçesiyle Nezaret, eseri satın almayı red­detmiştir. Haber kitap delisi merhum Ali Emiri Efendi’ye intikal etmiştir. Kitaplarını millete hediye ede­rek Fatih Millet Kütüphanesini kurmuş ve ilk mü­dürlüğünü yapmış olan Ali Emiri Efendi, kitapçıyı getirtmiş, eseri tetkik ettikten sonra adamı kütühpahaneye kilitleyerek para tedarikine çıkmıştır. İşte böyle borç harç satın alınan Divan, uzun zaman Ali Emiri Efendi’nin kıskanç titizliğiyle kütüphanede saklanmıştır. Efendi, eserin basımına ancak Sadrazam Talât Paşa’nın ricası üzerine razı olmuştu.

Eldeki yazma, Kaşgarlı Mahmut’un el yazısı ol­mamakla beraber ondan 192 yıl sonra Şamlı Mehmet adında usta bir hattat tarafından yazılmış yer yüzün­de tek nüshadır. Kaşgarlı, eserini Araplara kabul et­tirmek için iki yerde, Peygamberin iki hadîsini zik­reder ki, şunlardır:

«Yüce Tanrı: Benim bir ordum vardır ki ona Türk adını verdim. Onları doğuda birleştirdim. Bir millete kızarsam cezalandırmak görevini onlara ve­ririm..» buyurmuştur.

«Yüce Tanrı: Türkçe öğreniniz, çünkü Türkçenin uzun bir saltanatı vardır..» diye buyurur.

«Divan ü Lûgat-it-Türk» dünyanın her yanında, türkoloji ilmiyle uğraşan pek çok bilgin için paha bi­çilmez bir kaynak olmuştur. Üzerinde şimdiye kadar yerli, yabancı uzmanlar çok çeşitli incelemeler yapmışlardır.

Kaynak: 100 Ünlü Türk,